Sinds mijn blogpost over een marketingplan voor de kerk heb ik bij toeval een aantal mensen ontmoet die enthousiast reageerden op wat ideetjes. Eèn van de stukken die ik tegenkwam is het onderstaande stuk, geschreven door Ton de Kort, hoofdredacteur van het vakblad Facilitair Gebouwbeheer. Deze blogpost is dan ook mede geschreven vanuit Facilitair Gebouwbeheer oogpunt en heeft daar natuurlijk diverse raakvlakken.
Taskforce Toekomst Kerkgebouwen
In de blogpost wordt ook een Task Force Kerkgebouwen genoemd, die als missie heeft:
* Wij willen de massale vernietiging van kerkgebouwen in Nederland een halt toe roepen en deze gebouwen weer tot een levend deel van de samenleving maken;
* Wij zijn verbonden in de overtuiging dat er altijd een betere oplossing dan sloop is te vinden en we hopen op meer kennis, passie en visie in de maatschappij met betrekking tot de belangrijke rol van kerkgebouwen;
* Kerkgebouwen en kloosters moeten bij voorkeur een bezielende, sociale en culturele functie hebben of behouden, en (weer) een rol vervullen in de versterking van de sociale samenhang in steden, wijken en dorpen.
Ton de Kort in Facilitair Gebouwbeheer
Steeds meer kerkgebouwen komen leeg te staan. Daarmee ontstaat een probleem van formaat. Want: wat moet er gebeuren met deze – veelal monumentale – gebouwen? Een partij die zich hier nadrukkelijk over buigt is de Taskforce Toekomst Kerkgebouwen. Volgens voorzitter Joyz Frijters is herbestemming de beste oplossing voor leegstaande kerken: ‘Ons uitgangspunt is dat ieder kerkgebouw het waard is om een nieuw leven te krijgen.’
Kardinaal Eijk heeft recent publiekelijk gezegd dat de helft van de katholieke kerken in Nederland zijn religieuze functie zal verliezen. Dat betekent alleen in de provincie Noord-Brabant al dat 300 van de 600 kerken op de nominatie staan om gesloten te worden. Er zijn in ons land al wel vaker kerken gesloten, maar nog nooit zovéél in een hele korte tijdspanne. Dat baart de Taskforce Toekomst Kerkgebouwen grote zorgen. Dit is een vrijwilligersorganisatie, die sinds 2006 actief is. ‘Wij zetten ons in voor het behoud van kerken, vanuit burgerperspectief’, vertelt Joyz Frijters, sinds vorig jaar voorzitter van het zeskoppige gezelschap. ‘We willen kerkgebouwen weer een levend deel van de samenleving maken.’
Ze omschrijft de werkwijze van de Taskforce: ‘Onze voelhorens zijn afgestemd op de samenleving. Er wordt vanuit die samenleving contact met ons gezocht. Vaak worden burgers bij een dreigende sluiting van een kerk niet gehoord. Wij horen hun verhaal dan aan en proberen met de betrokken partijen – gemeente, kerkbestuur, de eigenaar van het gebouw – aan tafel te komen. Wij hebben allemaal een netwerk, zicht op het proces ook.’ Zo studeerde Frijters zelf architectuurgeschiedenis. Tijdens haar stage bij de gemeente Breda maakte ze een beleid hoe om te gaan met het religieus erfgoed in de stad. Zo kwam ze in contact met de Taskforce. Die heeft het er maar druk mee, met al die kerken die leeg komen staan.
Bewustwording in en buiten de kerk
Leegstand van kerken is niet iets van gisteren. ‘Dat loopt al heel erg lang’, stelt Frijters. ‘Al rond 1970 werden de eerste kerken gesloten vanwege het teruglopende aantal kerkbezoekers. Toen is er ook veel gesloopt. Er werd in die tijd niet echt nagedacht over andere functies voor leegstaande kerkgebouwen.’ Door de jaren heen is er echter wel een bewustwording gegroeid, zowel bij gemeenten als burgers. ‘Veel mensen wonen graag in de buurt van mooie gebouwen, zoals kerken. De opvattingen zijn verschoven, zeker sinds 2008. Dat was het Jaar van het Religieus Erfgoed. Sindsdien is men zich er breed van bewust dat herbestemming wel de beste oplossing is.’ Vaak werd er echter niet veel verder gekeken dan het eigen dorp, stadsdeel of kerkgebouw. ‘Dat terwijl iedereen eigenlijk dezelfde problemen tegenkwam.’
Eén van die problemen is het achterstallig onderhoud, waarmee veel kerken kampen. Frijters: ‘De startkosten zijn dan al hoog, dat je bijvoorbeeld eerst een nieuw dak moet leggen, voordat je iets kunt gaan doen.’ Daarnaast is er een ander probleem, in de beperkingen die eigenaren van kerkgebouwen aan verkoop of herbestemming hangen. ‘Bij de katholieke kerken zijn dat de bisdommen, bij de protestante kerken is de gemeenschap eigenlijk eigenaar van het gebouw. Daar zie je ook dat het kerkgebouw niet heilig is, is men wat toegankelijker. Bij de katholieken is de kerk echt ‘het huis van God’.’ Veel kerkbesturen reageren bovendien pas laat op de dreigende sluiting van hun kerk, die ze vaak al wel langer aan zien komen.
Risicodragend vastgoed
De Taskforce signaleert dat eigenaren van kerkgebouwen kritischer en zakelijker naar hun eigendommen zijn gaan kijken. ‘Dat is vanuit hun positie ook nodig, anders teken je je eigen doodvonnis’, zo stelt Frijters. ‘Het is risicodragend vastgoed. Het zakelijk kijken naar kerkgebouwen is alleen een deel van het probleem, niét van de oplossing. Een kerk kan veel meer dan alleen een religieuze functie hebben. Er zijn veel voorbeelden van kerken met nevenfuncties, die het wél goed doen. Veel kerkgebouwen zijn gemeentelijke of rijksmonumenten. Die worden dus minder snel gesloopt.’ Het ergste wat volgens Frijters kan gebeuren, is dat een rijksmonumentale kerk gesloopt wordt. ‘Dan is het hek van de dam, zo vrezen wij.’ Leegstaande kerken zijn in ons land op allerlei manier herbestemd. ‘Er zijn kerken waar appartementen in zijn gemaakt. Dat is geen heel populaire herbestemming’, stelt Frijters. ‘Het gebouw wordt minder toegankelijk, de publieke functie en de ruimtelijkheid verdwijnen. Bij kleinere kerkgebouwen zie je wel eens dat er een tot woonhuis wordt omgebouwd. Kantoorfuncties komen ook wel voor. Vaak wordt een kerk dan een bedrijfsverzamelgebouw. Maar het allerbeste functioneert een voormalig kerkgebouw als multifunctionele accommodatie. Dan loopt de invulling uiteen van commercieel tot cultureel en maatschappelijk. Een bibliotheek met een winkel of galerie erbij bijvoorbeeld. Zo behoud je ook de toegankelijkheid van het gebouw.’ Horeca in een kerk ziet ze minder zitten. ‘Dat kan wel, een restaurant in een kapel bijvoorbeeld, maar iets als een discotheek stuit vaak wel op weerstand. Dat is een functie die in de beleving van mensen ver afstaat van de stilte van een kerkgebouw.’
Sloop laatste optie
De Taskforce-voorzitter beseft dat de burgers in de meeste situaties een kerk het allerliefst als kerk zouden behouden. ‘Maar dat lukt niet altijd. Dan kiest men maar voor een gemeenschappelijke functie, met huisartsen of een bibliotheek. Voor de gemeenschappelijke functie is veel draagvlak. Wanneer dat óók niet lukt zijn appartementen een optie, daarná pas sloop. Dat is de laatste, onomkeerbare optie. Jammer genoeg staan kerkeigenaren niet genoeg open voor samenwerking met overheden en burgers. Er staan ook geen rijen met projectontwikkelaars meer te springen om op de locatie van een vrijgekomen kerk een appartement of winkelcentrum te bouwen. Zij hebben minder geld en denken langer na over investeringen.
Maar nog steeds bestaat de dreiging van sloop, als de kerk overgaat naar een nieuwe eigenaar, wat ook nog een projectontwikkelaar kan zijn.’ Ze beseft dat niet elke kerk als kerkgebouw door de huidige religieuze eigenaren behouden kan blijven. ‘Dat uitgangspunt is niet realistisch. Maar elke kerk is het waard om je best voor te doen. Wij kunnen prima in beeld brengen wat er allemaal mogelijk is. Er zijn voorbeelden genoeg aan te halen van kerkgebouwen die door een nieuwe functie een nieuw leven hebben gekregen, zowel in kleine dorpjes als in grote steden.’
Gevraagd naar enkele voorbeelden van geslaagde herbestemmingen van kerken noemt Frijters de Dominicanenkerk in Maastricht, die nu onderdak biedt aan een grote boekhandel. ‘Die is qua vormgeving heel erg mooi. Daar staan in plaats van banken nu rekken met boeken.’ Ook de St. Gertrudis van Nijvelkerk in Heerle, bij Roosendaal, noemt ze. ‘Daar hebben gemeente, bewoners en woningbouwvereniging de kerk omgebouwd tot een soort gemeenschapshuis. Dat is vrij snel gedaan en op een mooie manier. De Poorten in Tilburg is er ook een. De kerk heeft daar echt een sociale buurtfunctie gekregen.’ Er worden momenteel heel veel kerken gesloten. Dat baart de Taskforce zorgen. ‘Er zijn wel gebouwen waar men met een oplossing bezig is, maar ook gebouwen die helemaal stilliggen.’
Meedenken
Frijters is geen voorstander van lukrake transformaties van leegstaande kerken. ‘Het is beter om eerst te kijken wat de gemeenschap wenst en dan te kijken hoe je dat op een goede manier in het gebouw kunt krijgen. Het is belangrijk dat ook architecten mee aan tafel zitten, en meedenken. Wij streven ernaar om zoveel mogelijk deuren zo lang mogelijk open te houden. Wanneer het nieuws komt dat een kerkgebouw dicht gaat, staan mensen op. Dat gebeurt óók als het gebouw daadwerkelijk dicht gaat. Wanneer een eigenaar van een kerkgebouw er niets mee doet, motiveert dat de partijen ook niet. Er zou meer gecommuniceerd moeten worden. Wij zien uiteraard liever dat een kerk behouden blijft, dan dat die wordt gesloopt. Wanneer je sloopt, is het gebouw voorgoed weg.’
Bron: Ton de Kort, overgenomen vanwege de link met het artikel eerder geschreven over een nieuw marketingplan voor de kerk.
